artikel van een serieuze epidemioloog
-----------------------------------------------
Fait divers
Vanuit historisch perspectief is deze COVID-19-pandemie eerder een fait divers.
Het is uitzonderlijk dat Europa meer dan vijftig jaar gespaard bleef van een zware epidemie of pandemie. In de twintigste eeuw beleefden we op vijftig jaar tijd drie ernstige grieppandemieën, met daarbij de beruchte Spaanse griep. Het Westen kende ook verschillende zware epidemieën van kinderverlamming, paradoxaal genoeg veroorzaakt door toegenomen hygiëne.
‘De Spaanse griep trof op korte tijd de halve wereld.’
Tijdens het interbellum trad een bijzonder raadselachtige epidemie van hersenontsteking op. Die eiste vijf miljoen slachtoffers. En ook de al even mysterieuze ‘zweetziekte’ maakte gedurende een halve eeuw veel slachtoffers in Engeland en Europa.
Epidemieën verspreidden zich vroeger op het ritme van de scheepvaart, nu op dat van de luchtvaart. Maar daarom waren ze niet minder algemeen: ook de Spaanse griep trof op korte tijd de halve wereld.
Geseling
Ook de reacties op pandemieën zijn van alle tijden, volgens de dan heersende tijdsgeest.
Vroeger was het een straf van God voor onze zonden, nu is het een wraak van de natuur voor onze moderne levenswijze. Vroeger waren Joden of homo’s de gebruikelijke zondebokken, nu de toeristen.
Vroeger trokken flagellanten door de straten, zich geselend om de pest af te wenden. Hoe zwaarder de epidemie, hoe straffer je jezelf moest geselen. Het moderne equivalent van de geseling is de lockdown, afgekondigd door de moderne priester: de viroloog.
Angst beheersen
De motor van dit alles: angst. De wens om deze angst te beheersen is een even essentieel onderdeel van epidemieën als de virussen of bacillen zelf.
Vanuit voortschrijdend historisch inzicht moeten we ons afvragen hoe verstandig dat allemaal is geweest. Hoeveel schade is er veroorzaakt aan economie en mensheid? En hoeveel baten bracht het op?
‘Angst is een essentieel onderdeel van epidemieën.’
Ik wil er onmiddellijk aan toevoegen dat ik vermoedelijk ook niet veel anders had gedaan. Wel had ik meer naar het Noorden (Zweden en Nederland) gekeken dan naar het Zuiden (Frankrijk). Want hoe hoger je gaat op de kaart van Europa, hoe sterker het gehalte evidencebased geneeskunde. Latijnse landen blijven steken in het autoritaire meestermodel. Wie het op dat moment voor het zeggen heeft, heeft zonder al te veel tegenspraak de waarheid in pacht. Zo waren de maatregelen in Frankrijk vanaf dag één onverantwoordelijk, eerder een oefening in machtsmisbruik dan in rationeel beleid.
Zand in de ogen
Was dit virus dan zo gevaarlijk? Vanaf de beschrijving van het genoom wisten we dat het nieuwe coronavirus erg leek op een ander gevaarlijk virus: SARS-1. We waren dus gewaarschuwd.
Maar Europa liet zich zand in de ogen strooien omdat China geen gezichtsverlies wou leiden. Het werd allemaal wat minder erg voorgesteld dan het in werkelijkheid was. Daarom werd het virus ook hier aanvankelijk zwaar onderschat.
‘China is Liechtenstein niet.’
En China is Liechtenstein niet. Deze grootmacht gebruikte haar te groot politiek gewicht in de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Ze ging er op de rem staan waardoor ook de WHO te laat wakker schoot. Dat is geen reden om de WHO te boycotten, integendeel. Door haar herhaalde falen heeft ze net haar grote belang in een globale wereld aangetoond. Haar falen is een argument voor betere financiering en grotere onafhankelijkheid in advisering.
Zwaar onderschat
Terug naar COVID-19.
Door al dat gezandstrooi leefde vanuit Chinese berichtgevingen aanvankelijk het idee dat veel geïnfecteerde mensen zonder ziektesymptomen bleven. Dat wijst op een onschadelijk virus. Over de dodentol werd geen woord gerept.
Maar China kon niet blijven verhullen dat het sterftecijfer hoog lag: van de duizend mensen die er geïnfecteerd en ziek werden, stierven er veertien. Bij de laatste pandemische griep, de Hongkonggriep van 1968, lag de sterfte ergens tussen de een tot vijf per duizend.
‘COVID-19 is geen kattenpis. Het laten uitrazen van de pandemie was geen optie.’
Druk je de ernst van een pandemie uit op een schaal van één tot vijf sterren, dan scoort die Hongkonggriep twee sterren. Het coronavirus krijgt er drie, omdat er in de bevolking geen weerstand bestaat tegen dit virus. De Spaanse griep verdient alle vijf sterren: geschat wordt dat op duizend geïnfecteerde mensen er vijfentwintig stierven. COVID-19 is een wintergriep op speed, met een opgetrokken natuurlijke sterfte. Schattingen over verloren levensjaren per COVID-19-sterfgeval komen uit op tien tot twaalf levensjaren.
Conclusie: COVID-19 is geen kattenpis. Het laten uitrazen van de pandemie, wat ooit een goed idee leek, was geen optie.
Zot is nooit zot genoeg
Terwijl epidemieën normaal zijn, is de reactie op deze pandemie ongezien. Toen bleek dat het niet zou lukken om COVID-19 in de doofpot te houden, besliste China om hotspot Wuhan af te sluiten van de wereld. Die lockdown zette een gevaarlijke standaard.
De risico’s en kosten van zo’n preventief optreden worden schromelijk onderschat. Eén van de principes van preventie is: ‘Zot is nooit zot genoeg’. Het kan immers altijd zotter want gezondheid kent geen prijs. Slagzinnen moeten altijd genuanceerd worden. In het zog van een lockdown volgt onvermijdelijk economische schade. Die wordt cash betaald in gezonde levensjaren, vooral door de zwakkere bevolkingsgroepen.
Focus op volksgezondheid
Het bredere plaatje is dus cruciaal. De hele democratische staatsorganisatie heeft tot doel mensen gezond en welvarend te houden. Dat is een zeer succesvolle oefening in preventie. Na leeftijd is socio-economische welstand de belangrijkste voorspeller van gezondheid.
‘Virologen zijn virologen, geen experten in volksgezondheid.’
Maar virologen zijn virologen, geen experten in volksgezondheid. Ze hebben een tunnelvisie op virussen en een zwak overzicht over de sociale en economische gevolgen van hun adviezen.
Op basis van worstcasespeculaties werden strenge maatregelen afgekondigd. Die waren van in het begin nooit goed onderbouwd door de feiten in de waarneembare wereld. Die monomane strijd tegen het virus ging ten koste van de volksgezondheid, overal ter wereld.
Eigen deskundigheid eerst
Bovendien gold meteen: eigen deskundigheid eerst. Elk land hees de eigen deskundigen op het wapenschild. Maar die deskundigheid is meestal veel beperkter dan de deskundigen zelf denken. België is wetenschappelijk een klein land. Dit wetenschapsnationalisme hindert de evaluatie van de ervaringen in andere landen.
Zo gebruikte Zweden vrij stelselmatig de Dehaene stelregel ‘Los problemen pas op zodra ze zich stellen’. Het wachtte op problemen, die vervolgens niet kwamen. Het is instructief om in het krantenarchief van half april de kritiek van onze Belgische deskundigen op de Zweedse aanpak te lezen. Eén: de bevolkingsdichtheid in Zweden is lager. Dat klopt, maar mensen leven ook daar vooral in steden. Twee: de hel moet nog losbarsten. Een speculatie die nog niet bevestigd werd in de feiten. Drie: bij een striktere lockdown waren minder mensen overleden aan het virus. Dat klopt, maar de bloemen worden uitgedeeld aan de meet. En die ligt nog ver.
Het Zweedse beleid was eigenzinnig. Ze hebben de kortetermijnblik op virussen afgewezen en gekozen voor een langetermijnbeleid ten dienste van de volksgezondheid. Hoe succesvol was dat? De meest betrouwbare maat is de oversterfte. Want dood is dood: daarover is geen discussie. Tijdens de COVID-19-epidemie stierven er meer mensen dan verwacht. We kunnen die oversterfte vergelijken met de sterfte die normaal wordt verwacht in die periode. Een vergelijkbare statistische maat voor die afwijking van het normale is de Z-score. Als we de Z-scores van de pieken vergelijken tussen Scandinavische landen, maakt Zweden inderdaad een mindere beurt: Zweden 15, Noorwegen, Denemarken en Finland 0. De andere Scandinavische landen namen dan ook forse lockdownmaatregelen. De Z-scores voor België en Nederland waren respectievelijk 30 en 24: hoger dan Zweden.
‘Wie zich onderaan de ladder bevindt, is beter af in Zweden.’
Bij ons zal de zware economische schade zich vertalen in faillissementen, werkloosheid en verarming. Wie zich onderaan de ladder bevindt, is beter af in Zweden dan in België. De virologische tunnelvisie werd overal ter wereld gestuurd door de angstige middenklasse. De prijs hiervoor wordt betaald door de armen.
Zwakke Belgische politiek
Macht is verslavend. Onze deskundigen excelleerden in het maken van verplaatsingen naar radio- en televisiestudio’s allerhande. Terwijl in België al weken wordt getreuzeld met het openen van de winkels, zijn die in Zweden of Nederland nooit dicht geweest. Ik werk in Nederland. In een grote Nederlandse doe-het-zelfzaak voelde ik me nooit bedreigd, in een Belgische supermarkt wel.
De virologische deskundigen hebben helaas een geldig excuus: de Belgische politiek is zo zwak geworden dat ze bijna afwezig is. Iemand moest het land door deze crisis sturen. En dan kon je heel wat slechter kiezen dan Van Ranst, Vlieghe en Van Gucht. Macron, bijvoorbeeld, wiens beleid ik enkel kan beschrijven als autoritair en wetenschappelijk onbekwaam.
Als federaal land is België onbestuurbaar geworden met, om Geert Hoste te citeren, meer ministers dan mondmaskers. Dat dateert van voor de coronacrisis, maar werd nu duidelijk. Wat de gevolgen zijn, weet ik niet. Maar dat die er gaan zijn, betwijfel ik niet.
‘In een Nederlandse doe-het-zelfzaak voelde ik me nooit bedreigd gevoeld, in een Belgische supermarkt wel.’
Bovendien werd België bestuurd vanuit een verwerpelijke achterkamerpolitiek. Ondoorzichtige besluiten werden genomen op basis van geheime rapporten. De TINA (‘There Is No Alternative) ideologie, gebaseerd op enkel virologische deskundigheid, heeft belangrijke politieke keuzen verbloemd. Ik noem er enkele.
Onderklasse hardst getroffen
Overal ter wereld waren de belangen van de hogere en middenklasse dominant. Dit deel van de bevolking kan heel goed voor zichzelf zorgen. Maar een moderne volksgezondheid wordt vooral door het lot van de onderklasse bepaald. Hoe goed kunnen we hen beschermen tegen ziekte en dood?
De onderklasse wordt het hardst getroffen door lockdownmaatregelen. Toch hebben ze niet de minste inspraak. Vooral in de armere landen zijn de disproportionele gevolgen van heel vaak overbodig gebleken lockdowns zeer groot. Namibië en Botswana zijn bijvoorbeeld in lockdown, met veertig besmettingen op een totaal van meer dan vier miljoen inwoners. Een groot deel van de armere bevolking leeft van het toerisme: pech voor hen.
Ook ouderen in het hoekje
Er woedde nog een andere belangenstrijd: de belangen van volwassenen gingen voor op die van jongeren. Jongeren liepen nauwelijks risico, maar moesten zware quarantainemaatregelen slikken. Hun sociale leven werd zwaar beschadigd. Wie contact met het lief geen essentiële verplaatsing vindt, is nooit jong en verliefd geweest. Kinderen konden niet meer naar school, hoewel de zin van het sluiten van lagere scholen en kleuterscholen op zijn minst discutabel is, en dit vanaf dag één.
‘Bestrijd geen speculaties, maar behandel problemen die zich stellen.’
Ook aan vijfenzestigplussers werden vergaande maatregelen opgelegd zonder dat ze iets in de pap te brokken hadden. Om te zwijgen van hoogbejaarden. Zij weten dat hun einde in zicht is. Veel onderzoek toont dat ze blijven leven voor hun kinderen en kleinkinderen. Door hen dat af te nemen, neem je hen ook de zin van hun laatste levensjaren af. Voor kwetsbare bejaarden in gesloten gemeenschappen waar het virus grote gevolgen voor anderen kan hebben, kan ik dat aanvaarden. Maar niet voor bejaarden die nog zelfstandig wonen.
Als valide vijfenzestigplusser kan ik heel goed mijn eigen keuzes maken. De gezondheidszorg hoeft daaronder niet te lijden. Ik heb samen met mijn vrouw besproken dat ik niet invasief beademd wil worden: een heldere levenskeuze. De prognose is me veel te slecht. Deel je het aantal sterfgevallen in het ziekenhuis door het aantal opnames op de afdeling intensieve zorgen, dan kom je uit op een belachelijk hoog cijfer. De werkelijkheid is geen doktersfeuilleton. Het is geen medische schande om je dan af te vragen: waar zijn we mee bezig?
Eenvoudige principes
Op basis van wat ik heb gelezen, komen er een paar eenvoudige principes uit de strijd tegen virusuitbraken. Steeds geldt: bestrijd geen speculaties, maar behandel problemen die zich stellen. Bij een uitbraak: wacht niet met maatregelen. Hou deze beperkt: hou afstand, verbied massabijeenkomsten en bedenk hoe een kwetsbare bevolking te beschermen.
Lees ook
Corona_WickedProblem
Coronacrisis: ‘Complexe problemen kennen geen simpele oplossing’
Beleid wordt gemaakt in onzekerheid: het mengen van wetenschap en politiek is slechte politiek en slechte wetenschap. Wetenschap moet de bestaande kennis samenvatten met de te maken keuzen. Deze keuzes moet de politiek maken. Daarvoor heb je wel een regering nodig.
